جنبش تنباکو

نهضت مردم ایران به رهبری روحانیت در واقعه تنباکو از درخشانترین صفحات تاریخ سیاسی معاصر ایران به شمار می‌رود و بیشتر مشروطه نویسان به دو جهت آن را مبداء و پیش درآمد انقلاب مشروطیت شمرده‌اند:

اولی اینکه مردم تا آن زمان مرعوب دولت بودند و خود را در مقابل اقتدارات دولت استبدادی و شاه زبون و ناتوان تصور می کردند ولی به واسطة کامیابی در انقلاب انحصار تنباکو جرأت و جسارت پیدا کرده و فهمیدند در مقابل ارادة شاه و دولت می توان پایداری کرد و با یک قیام عمومی ممکن است منافع خود را حفظ کنند و شاه را که صاحب اختیار کل و حاکم بر تقدیرات ملت است، مجبور به تسلیم نمایند و این فکر و اندیشه، تخمی از کامیابی در دل‌ها کاشت و در مقابل تسلیم و رضا در پیشگاه زور و قلدوری ، روح مقاومت و پایداری به وجود آورد. و دوم اینکه چون این نهضت عمومی بنا بر احکام علمای روحانی در سر تا سر ایران بر پا شد و با کامیابی آنها خاتمه یافت اقتدار زیادی نصیب آنان گردید و شاه و درباریان که شکست خورده از این مبارزه بیرون آمدند بیش از پیش مرعوب نفوذ و قدرت روحانیت شدند و طبعاً نهضت مشروطیت هم که به دستیاری عده‌ای از علما بزرگ و مرجع تقلید بر پا گشت قدرتیکه در نتیجة‌ انقلاب انحصار دخانیات نصیب روحانیون شده بود و اقتداریکه پس از آن واقعه بدست آورده بودند کمک شایانی در پیشرفت نهضت مشروطه و برقراری حکومت ملی نمود.

در واقع جنبش تنباکو مهمترین حرکت اجتماعی مردم پیش از نهضت مشروطیت بود، هر چند به ظاهر به اعتراض اجتماعی بر یک امتیاز اقتصادی می‌ماند اما در واقع تجربه‌ای سیاسی برای نزدیک شدن و هماهنگی بین اقشار مختلف جامعه از جمله تجار و بخشی از روحانیون در مقابله با نفوذ اقتصادی و سیاسی قدرت های بیگانه در کشور بود از سوی دیگر آن را واکنشی در مقابل ضعف حاکمیت سیاسی و به گونه‌ای تحمیل نظر عمومی به دولت نیز می‌توان محسوب داشت. این نوع مخالفت علنی و جدی با نظام استبدادی قاجاری تا بدین وسعت و گستردگی تا وقوع تحریم تنباکو سابقه نداشت.

این نهضت سرآغاز مبارزة جدی و تقابل دو نهاد روحانیت و سلطنت به شمار می رود و با قیام روحانیت در مقابل امتیاز تالبوت ضربه سختی بر مشروعیت سلطنت وارد آمد و مقام شاهی که تا آن زمان نوعی حقانیت معنوی نزد مردم داشت و از شاه به عنوان ظل الله یاد می‌شد در مقابل با نهاد روحانیت به آسانی وجاهیت خود را از دست داد و این جنبش که در پی واگذاری امتیاز انحصار خرید و فروش توتون و تنباکو در داخل و خارج از ایران به وجود آمد نتایج مطلوبی به بار آورد که در این مقاله به طور مختصر به آن می پردازیم.

واگذاری امتیاز:

امتیاز تنباکو، یکی از امتیازاتی بود که در اواخر قرن نوزدهم میلادی (اوایل قرن چهاردهم هجری) به یک کشور بیگانه (انگلیس) اعطا شد. مقدمات واگذاری این امتیاز در اثنای سومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1889 م/ 1306 هـ. در لندن انجام شد، نمایندگان کمپانی انگلیسی به ایران آمد.

دولت انگلیس از همان آغاز ورود  شاه به لندن، ماژورتالبوت صاحبت اصلی امتیاز را مأمور پذیرایی از هیأت ایرانی کرد، همو در جریان این پذیرایی اطلاعات خود را دربارة محصول تنباکوی ایران تکمیل نموده و به بحث و گفتگو در روند کارها پرداخت. 

تالبوت که از منسوبان و نزدیکان لرد سالیسبوری صدر اعظم انگلیس بود از همان آغاز، خصوصاً به توسط سردر اموند ولف- سفیر انگلیس در ایران- و نیز میرزا ملکم خان در جریان بسیاری از مسائل ایرن قرار داشت و در پی اخذ امتیاز از شاه ایران بود، حمایت در اموند ولف و رشوه دادن تالبوت به امین السلطان صدر اعظم ناصرالدین شاه که در این سفر به همراهی اعتماد السلطنه و عده ای دیگر در التزام شاه بودند، کارها را بر وفق مراد ساخت و مقدمات واگذاری امتیاز فراهم شده.

قرار و مدارها گذاشته شد و تالبوت تدارک شرکتی ر ا دید که به کمک آن به عملیات وسیعی در ایران دست زند و بدین قرار شرکت رژی پا گرفت، در تأسیس این شرکت سرمایه‌داران انگلیسی و خود دولت انگلس دست داشت و تا تشکیل کامل شرکت رژی و تأمین سرمایة‌(000/000/650) لیره و سفر تالبوت به ایران چند ماهی گذشت.

زمانی که تالبوت از پاریس عازم ایران بود نامه‌ای به امین السطلان صدر اعظم ایران نوشت و در آن میزان رشوة پرداختنی را تعیین و تقبل کرد، ترجمة این نامه از این قرار است:

«اینجانب ماژور تالبوت تعهد می‌کنم که برای حضرت اشرف امین السلطان و اعلیحضرت شاه ایران به حضرت اشرف مبلغ چهل هزار لیره استرلینگ بپرداریم. ده هزار لیره از این مبلغ را روز تفویض امتیاز رژی، ده هزار لیره دیگر از این مبلغ را از اولین روزی که امتیاز رژی به موقع اجرا گذارده شد و بیست هزار لیرة بقیه را دو ماه پس از اجرای امتیاز نامة رژی ، پاریس 1889» 

از همین رو زمانی که تالبوت وارد تهران شد به طور مخفیانه در سفارت انگلیس اقامت کرده و قرار امتیاز تنباکو را در 28 رجب 1307 هـ.ق ( 20 مارسی 1890 م) به امضاء شاه رسید.

مفاد امتیاز نامه :

الف) تعهدات دولت ایران نسبت به کمپانی:

1-      خرید و فروش و عمل آوردن توتون و تنباکو در داخل و خارج کشور تا مدت 5 سال در انحصار تالبوت و شرکا قرار می‌گیرد 2- صاحبان امتیاز به منظور تعیین مقدار توتون و تنباکو حق دارند آگاهی را ازپ زارعین کسب نمایند و دولت اسباب تسهیل آن را فراهم نماید، 3- حمل و نقل توتون و تنباکو به ایران قدغن است مگر به اجازة کمپانی، کسانی که خلاف این قانون عمل کند مورد مجازات و سیاست قرار می‌گیرد. 4- دولت ایران متعهد می‌شود عوارض گمرکی و سایر مالیات ‌هایی که از توتون و تنباکو گرفته می‌شد تا مدت 50 سال افزایش ندهد.

5- صاحبان امتیاز می‌توانند تمام حقوق و امتیازهایی که به ایشان داده شده به هرکسی بخواهند واگذار کنند.

6- زارعان موظفند به محض فراهم شدن محصول به نزدیکترین وکیل کمپانی اطلاع دهند،

7- زارعان می‌توانند محصول خود را پیش فروش کنند.

ب) تعهدات کمپانی نسبت به دولت ایران:

1-      کمپانی موظف است هر ساله مبلغ پانزده هزار لیره انگلیسی به عنوان حق انحصار به دولت ایران بپردازد. 2- عواید کمپانی پس از تعیین هزینه‌ها به علاوه پنج درصد کسر می‌شود و از مابقی یک چهارم به خزانه دولت پرداخت می‌شود 3- صاحبان امتیاز متعهد می‌شوند تمامی مقدار توتون و تنباکو را به صورت نقد خریداری کنند اما در مورد  قیمت باید ما بین صاحبان امتیاز نامه و زارع موافقت و رضای طرفین ملحوظ شود. همچنین در ماده‌ای از این امتیاز نامه قید شده است که در صورت بزو اختلاف بین دولت ایران و هیئت مدیره صاحبان امتیاز موضوع را به حکم مشترک ارجاع کنند و در صورت عدم موافقت به نظر این حکم ، داوری یکی از نمایندگان اتریش، آلمان یا آمریکا و مجارستان مقیم تهران را در نهایت بپذیرند. 

مخالفین با این قرارداد:

همانطور که از مفاد قرارداد بر می آید سه گروه به طور مستقیم در معرض فعالیت 4 رژی قرار گرفتند. زارعین، تجار و حتی مصرف کنندگان که توده مردم از هر طبقه را شامل می‌شد. امتیاز تالبوت به اقتصاد و زندگی عمومی هر شهر و منطقه‌‌‌ای که در آن تنباکو کشت، خرید و فروش و مصرف می‌شد.  آسیب رساند و دست اندرکاران این محصول به ناگاه متوجه شدند که در امر تولید کالای خود هیچ اختیاری ندارند و همه به بیگانگان فروخته شده‌ای .  و همة آنها جدول به فروشندگان و واسطه‌های یک کمپانی انگلیس شده‌اند که در ازای دریافت حق العمل برای او کار کننده به خصوص اینکه در روزنامه ها نیز به نقادی مناد امتیاز نامه پرداختند و نقاط ضعف آن را تشریح نمودند در مقاله‌ای به انتقاد سیاسی از امتیاز نامه و دولتمردان ایرانی پرداخت و سیاست‌های اقتصادی آنها به شدت مورد استفاده قرار گرفت.

میرزا آقاخان کرمانی طی مقاله‌ای که در روزنامه اختر منتشر شد به بحث با تالبوت پرداخته و نقاط ضعف قرار داد را تشریح می‌کند، در این مقاله در پاسخ به ادعای رژی که  این قرارداد به سود زارعین است چون محصول خود را نقد می‌فروشند میرزای کرمانی پاسخ می‌دهد زارع ایرانی همیشه محصول خود را نقدی فروخته و حتی به تجار پیش فروش می‌کرده و محصولش را هر طوری  خواسته و به هر کس که قیمت بشتری ارائه می‌داد می‌فروخت، سپس این ادعا که شرایط رژی به سود زارعان تنباکو کار است پوچ  و بی مورد است در این مقاله شرایط  رژی عثمانی با قرارداد ایران مقایسه و توضیح داده شد که در آن خصوص نیز سودی برای دولت در نظر گرفته نشده است و تجار ایرانی دستشان به کلی در معامله و صادرات بسته شده در حالی که تجار عثمانی می‌توانستند، در صادرات توتون مشارکت کنند و نهایت آن که این امتیاز منافعی به ملک و ملت عاید نخواهد کرد. 

طرح این مباحث اذهان تجار را در خصوص امتیاز نامه روشن می کرد و زمینه را برای اعتراض دولت فراهم می ساخت، بنابراین طبیعی بود که قبل از همه صاحبان منافع یعنی تجار دست اندرکار تنباکو، زبان به اعتراض بگشایند و آنها عرض حالی نوشته و برای شاه فرستادند و البته از سوی شاه توجهی به این اعتراض‌نامه‌ها نشد. بنابراین می‌بینیم که یکی از دلایل اعتراض به این امتیازنامه (به خصوص از سوی تجار) دلیل اقتصادی بوده، البته در این امتیاز نامه علاوه بر ضرر اقتصادی  و به یغما رفتن بنیة مالی ایران و واگذاری امور اقتصادی ملت به بیگانگان ، خطر دیگری که جامعه را تحدید و مردم را نگران کرده بود. خطر استعمار فرهنگی بود که به سبب گسترش فساد از طریق ورود تعداد زیادی از بیگانگان غیر مسلمان در کشور پدیدار شد. که برخی مورخان تعداد آنها را تا 100 هزار نفر ذکر کرده‌اند.

بعضی از اهداف این بیگانگان عبارت بود از تبلیغ دیانت مسیح در جامعه اسلامی، ترویج فساد و بی‌بند و باری از طریق ساختن اماکن فساد و مراکز عیاشی، تحقیر شخصیت زنان ایرانی در کارهای خودشان، «به طوری که در تهران از هر گوشه و راهگذاری می‌گذشتی، زن مسلمان بودکه یکی دو طفل فرنگی را در بغل ، بسا می‌شد که یک و دو طفل از دنبالش به زبان فارسی نه جان گویان می دویدند .» 

علاوه بر اینها ترویج بی‌حجابی و تضعیف عقاید و باروهای اسلامی با استفاده از زنان و دختران فرنگی بدون پوشش در معابر، مغازه‌ها، و بازار مسلمانان- همچنین این شرت تاجر ، به جای اینکه سرگرم تلاشهای تجاری خود باشد دست به اقدامات مشکوکی می‌زند که هیچ ربطی با هدف وظیفه اش نداشت به این ترتیب که از همان آغاز کار خود در مرکز تهران باغ بزرگ ایلخانی را خریده و ساختمان عظیمی در آن پی می افکند و در گرداگرد باغ، چونان قلعه‌ای حصاری بلند می‌سازد. 

عباس میرزا ملک آرا برادر ناصرالدین شاه در این رابطه می‌نویسد:

«انگلیسها به ایران آمده مانند که ایران را فتح کرده باشند با تمام بلاد مأمورین فرستادند و در هر بلدی سواری گرفتند که اجرای احکام آنها را بنمایند و سوارها با مواجب کافی و اسبان اعلی و اسلحة جدید مسلح نمود . . .  چون میدان را به این شدت خالی و بی مانع دیدند با رعایا در کمال سختی معامله نمودند و در هیچ محل ، اعتنایی به حکومت نکردند و از طرف امنای دولت که همه از کمپانی رشوه خورده بودند، هر روز به حکام ولایات اوامر صادر می شد که البته در پیشرفت کار امور مأمورین کمپانی، منتهای سعی را به جا آورد. . . .»

علاوه بر اینها یکی دیگر از دلایل اعتراض مردم و علما و . . .  به این امتیاز نامه ترس از خطر مستعمره شدن کشور با ورود خیل عظیم نیروهای بیگانه به مملت متعاقب انعقاد قرارداد، بوده است زیرا اگر این قرارداد نسخ نمی شد چه بسا ایران هم به سرنوشت هندوستان و دیگر مستعمرات انگلیسها دچار گردد.   از همین رو علما و روحانیون را در برابر تسلط اجانب به قیام واداشت. این امتیاز نامه بیش از هه دو قشر را حساس کرد: اول، تجار که منافع اقتصادی خود را با خطر عظیم مواجه می‌دیدند. که در این باره هما ناطق معتقد است که «تجار از ابتدای تشکیل رژی با آن مخالفت نکردند زیرا رژی برای اینکه بتواند تجار را با خود همراه نماید و دلنگرانی‌های آنها را از میان بر دارد اقدام به فروش سهام شرکت به آنان نمود، برخی از تجار نیز تمایل خود را به خرید سهام نشان دادند و حتی امین الضرب قول خرید دویست سهم را از شرکت رژی می‌دهد ولی بعد، از خرید آن سرباز می‌زند زیرا آنها انتظار دانشتند تنباکو به عنوان یک تولید صنعتی رواج یابد بنابراین با آن مشارکت کردند ولی چون رژی به ترویج بنای ناسازگاری گذاشت و تجار نتوانستند از رژی سود ببرند با آن به مخالفت  پرداختند. »

دوم: علما از آن حیث که این امتیازنامه را در چهارچوب تسط اجنبی بر شئونات یک کشور اسلامی ارزیابی می کردند و مقاصد دینی و  حفظ هویت دینی را در مخاطره می دیدند.  

البته روسها نیز در مقابل این امتیاز به مخالفت برخاستند زیرا کمترین نتیجة‌ اعطای این امتیاز برای آنها پیشرفت سیاست انگلیس بوده که با سیاست روسیه مغایرت داشت از همین رو آنها برای لغو این امتیاز نامه از هیچگونه عملی فروگذار نکردند.

به طور کلی در جریان قیام تنباکو علاوه بر دست اندرکاران تنباکو و توتون، همة قشرها و طبقات اجتماعی 100 از ارباب گرفته تا رعیت ، از بازری گرفته تا درباری – شرکت جستند زیرا گذشته از عوامل مختلف (مذهبی، فرهنگی، اقتصادی) آنان در زندگی روزمره خود با این محصول بازاری سروکار داشتند و آن را استعمال می کردند ، آنها خواه و ناخواه در متن قیام قرار گرفته و بر قدرت نیروهای قیام کنندگان افزودند.

کارگزاران کمپانی در شهرهای مختلف

همزمان با ورود کارگزاران کمپانی به ایران این کمپانی در صدد گشودن شعب خود در شهرستانهایی مانند شیراز، اصفهان، تبریز، مشهد، سمنان که از مراکز تولید و تجارت توتون و تنباکو بودند برآمده و بر ای ذخیره کردن توتون و تنباکو در بوشهر چند انبار ساخت و مأموران کمپانی که بیشتر از مرم محل استخدام شده بودند در روستاهای محل کشت توتون و تنباکو به خرید و این محصول پرداختند.

شیراز:

ورود هیأت شرکت رژی به شیراز با سفارشنامة ویژة دولت به حاکم این ایالت (اویس میرزا معتمد الدوله ) همراه بوده البته قضیة امتیاز نامه قبل از ورود فرنگیان به شیراز در بین مردم شایع شد و مردم دست به دامن علمای شیراز شدند لکن سفارشنامه‌های دولت برای حمایت از هیأت شرکت، به علمای این منطقه ارسال شده بود.  ولی علما این گونه تکلیف شان از دولت که عنانی مقاصد ملت و مملکت و دین است اظهارگرانباری کردند.

از همین رو اعتراض‌های پی در پی از فارس که محل  عمده کشت تنباکو بوده به شاه رسید، از علمای همراه تجار سید علی اکبر فال اسیری بودکه در مقابل واگذاری امتیاز رژی واکنش شدیدی نشان داد و به تدریج تعداد بیشتری به اعتراض ضدرژی پیوستند.

سید علی اکبر فال اسیری رهبری مخالفت بارژی را در شیراز به عهده داشت. 

وی بربالای منبر به خاطر اعطای انحصار دخانیات به دولت انتقاد کرد و شمشیر خود را از زیر عبای خود بیرون آورده فریاد زد:

«موقع جهاد عمومی است ای مردم بکوشید تا جامعة زنان نپوشید، من یک شمشیر و دو قطر، خون دارم هر بیگانه‌ای که برای انحصار دخانیات به شیراز بیاید شکمش را با این شمشیر پاره خواهیم کرد. » و به دنبال آن به بصره تبعید شد. اعتراض‌هایی عمومی و سرکوب مخالفان توسط حکام محلی که در یک روز 7 نفر در صحن شاهچراغ به دست تفنگداران قوام الملک که نظم شهر را بر عهده گرفته بودند به قتل رسیدند، بحران فارس  عمیق‌تر شد. 

تبریز:

در تبریز نیز که کانون تجارت خارجی تنباکوی ایران بود پیش درآمد اعتراض در این شهر از سوی تجار و برخی افراد معتبر آغاز شد. اعلان‌های تهدید آمیزی خطاب به مخالفان جنبش و خارجی‌های منتشر شد، در این زمان حاج میرزا جواد مجتهد که نقش واسطة بین تجار و اصناف را ایفا می کرد به دولت ابراز نمود در صورت تداوم امتیاز نامه وی نمی تواند نظم عمومی را تضمین کند ، لذا به دلیل اهمیت تجارت تـنباکو در این شهر، جنش ضدرژی نیز در آنجا پرهیاهو شد و درگیری خونین انجامید.

اعتمادالسلطنه شورش  تبریز را ناشی از تحریکات روس‌ها دانسته.

اما اعتراض تجار  را فتنة‌روسها نمی توان دانست زیرا روسها با واگذاری این امتیاز مخالف بود و شاید اعتراض داخل را تقویت نموده و صرفاً عامل پیدایش این شورش‌ها محسوب نمی‌شد و چیزی که بیشتر از همه عامل این آشوبها شده، آگاهی یافتن تجار از مضرات این امتیازنامه بوده است.

اصفهان:

اصفهان نیز همزمان با دیگر شهرها به مخالفت بارژی برخاستند، نامة اعتراض آمیزی به ظل السطلان نوشته و از آقا نجفی روحانی پرنفوذ شهریاری خواستند و او نیز حکم تحریم تنباکو را صادر نمود، بسیاری در اصفهان از آن پیروی کردند زمینه برای اعلام حکم تحریم میرزای شیرازی فراهم گردید.

در مشهد نیز مخالفت با ادارة دخانیات به رهبری شیخ محمد تقی مجتهد بجنوردی و حاجی میرزا حسین آغاز شد و تجار برای همگیر شدن اعتراض خود به مراجع روحانی متوسل شدند و در مسجد گوهرشاد بست نشستند. البته در سایر شهرها نیز اعتراضاتی صورت گرفت ولی شدت آن اعتراضات کمتر بود.

تهران:

مرکز ثقل این اعتراضات تهران بود و حرکت پایتخت نقش تعیین کننده‌ای در سرانجام جنبش داشت کمپانی رژی پس از تشکیل ادارة‌ مرکزی چنانکه گفته شد دستورهایی برای ضبط و خرید تنباکو کمپانی رژی پس از تشکیل ادارة مرکزی چنانکه گفته شده دستورهایی برای ضبط و خرید تنباکو کمپانی رژی پس از تشکیل ادارة‌ مرکزی چنانکه گفته شد دستورهایی برای ضبط و خرید تنباکو صادر نموده و مهلتی برای تنباکو فروشان تا هفتم ماه جمادی الاولی سال 1309 معین کرد که بعد از این تاریخ می‌بایست فروش اجناس دخانیه منحصراً از طرف کمپانی انگلیسی و با اجازة آن باشد.

تجار تهران که در رأس آنان مرحوم حاج محمد کاظم ملک التجار و حاج محمد حسین امین الضرب قرار داشتند از این جریان سخت به وحشت افتاده به هر وسیله ای متوسل می‌شدند تا مانع این کار شوند. البته علمای تهران از همان ابتدا به عنوان اینکه که واگذار کردن انحصار توتون و تنباکو به فرنگیان مخالف مذهب اسلام و استقلال مملکت است زمزمة های مخافت آغاز کرده مخصولاً مرحوم میرزا حسن آشتیانی رئیس علمای ایران چندین مرتبه با امین السلطان و ناصرالدین شاه ملاقات نموده، معایب و مضار این عمل را به آنها گوشزد کرد ولی امین السطان و ناصر الدین شاه به هیچ یک از تقاضاهای آنها وقتی ننهاد.

از همین رو رهبری مبارزه را در تهران آیت‌الله میرزا حسن آشتیانی  بر عهده گرفتند و البته سلسله جنبان همة این حرکتها میرزای شیرازی بود و در تظاهراتی که مردم بر ضد این اقدام دولت انجام دادند تعدادی بازداشت شدند که یکی از آنها میرزای رضا کرمانی است که همه جا فریاد می زد و مردم را به شورش می‌خواند و به مدت 5/4 به این مناسبت در قزوین زندانی شده از و همین جا انگیزه‌ای برای قتل شاه در او پیدا شد.

آیت الله سید حسن شیرازی (حکم تحریم ):

همانطور که گفته شد در شهرهای تهران، تبریز، اصفهان، مشهد و سایر شهرهای کشور اعتراضات مردمی عیه اختیار تنباکو شدت گرفت. در این شهرها علمای برجسته‌ای کانون مقاومت و محرک هیجان عمومی بودند (البته بدون تردید تجار در فراهم آمدن زمینه‌ و شایع کردن لفظ تحریم بسیار دخیل  بودند .) تلاش ناصر الدین شاه و عمال دولت برای فرونشاندن اعتراضات و شورش مردم با توسل به شیوة‌ تعرفه آمیز و چه با تهدید و قوة قهریه به جای نرسیده و روز به روز برگستردگی دامنه جنبش افزوده می‌گشت.

از این رو رهبران مذهبی از میرزا حسن شیرازی که مرجع عالی الاطلاق شیعان در آن زمان بود خواستند کای بکند، برای مثال سید جمال‌الدین اسدآبادی به او نامه نوشت، و علی اکبر اسیری که به عراق تبعید شده بود با او تماس گرفت و وضعیت را برایش تشریع نمود.

نامة سید جمال‌الدین اسدآبادی به میرزای شیرازی ، یکی از سندهای ارزش مند تاریخ ایران ( در اواخر قرن 19 میلادی و نیمه قرن 12 هاست). سید جمال‌الدین در این نامه فهرست قراردادهای مختلفی را که ناصرالدین شاه با انگلستان و روسیه منعقد نموده است، ارائة‌ می‌کند و رفتار و گرایش غیراسلامی شاه را شرح می دهد ، از نظر او میرزای شیرازی به عنوان مرجع زمان خویش تنها کسی بود که می‌توانست مسئله را حل کند و هیچ کس به غیر از میرزا شیرازی قدرت مقابله با شاه را نداشت، از نظر سید جمال‌الدین، در میان علمای آن عصر نیابت امام زمان (ع) مختص به او بود. بنابراین او رهبر مردم به حساب می‌آمد و موظف بود برای حفظ حقوق آنان قیام کند و حتی به استقبال شهادت برود.

از همین رو میرزای شیرازی از عتبات عالیات نامة مفصلی به ناصرالدین شاه نوشته تا با استناد به قرآن به او ثابت کند که اعطای هر نوع انحصاری به بیگانگان با کلام خدا مغایر است. وی امتیاز تنباکو را عملی ننگین نامید و از وضع بد شیراز و تبعید روحانیون ابراز نگرانی کرد و جبران وضع را خواستار شد.

ناصرالدین شاه اهمیتی به اعتراض میرزای شیرازی نداد و به نماینده ایران در بغداد (میرزا احمد خان مشیرالوزراء) دستور داد که به سامرا برود و فواید امتیاز را به میرزا بگوید. اهم استدلال های ذکر شده در تلگراف جوابیة به شرح ذیل است:

اولاً: برای رهایی از روسیه نزدیکی به اروپا لازم است. ثانیاً برای تقریب قشون احتیاج به پول است و عایدات از مالیات کافی نیست. ثالثاً بهم خوردن قرارداد ممکن نیست زیرا امضاء شاه را دارد. رابعاً صاحب امتیاز آنرا به دول دیگر واگذار کرده و دولت ایران قدرت مقابله با آن را ندارد. خامساً برای فسخ امتیاز مبلغ بالایی باید داد که از عهدة‌ ایرانی خارج است.

اما میرزای شیرازی قانع شد و در پاسخ چنین فرمود:

«نگذارید کارتان به آنجا بکشد که وقتی ملجاء شدید و بخواهید دست توسل به دامن ملت بزنید، ملت را دیگر دامنی نمانده باشد هنوز تا وقت است، دولت را اگر در حقیقت رفع این غائله ممکن نیست به ملت واگذار کنید تا ملت خود درصدد دفع این غائله برآیند.»

چون به پیامهای مرحوم میرزای شیرازی پاسخ مثبتی داده نشد و از اطراف ایران نیز دربارة امتیاز دخانیات شکایاتی به او می‌رسید و مرحروم حاجی میرزا احسن آشتیانی و دیگر مجتهدین تهران هم چند نامه در این مورد برای ایشان نوشته بودند، مرحوم میرزای شیرازی از مرحوم آشتیانی خواست تا از طرف او علیه قرارداد اقدام کند و خود نیز تلگراف‌هایی را برای شاه فرستاد ولی شاه و امین السلطان به دفع الوقت می‌گذراندند، میرازی شیرزی با لحن شدیدتری تلگراف می‌کند، و این بار ناصرالدین شاه پاسخ می‌دهد: «دولت ایران هر گز شأن و استقلال و حفظ ناموس و منافع و آزادی رعیت خود را به دیگران نداده است و در کمال سختی نگاه داشته است و خواهد داشت، انشاء الله تعالی» 

در این موقع، میرازی شیرازی که از پاسخ های دولت قانع نشده بود و می‌دید که مردم در انتظار اقدام او هستند، لذا حکم تحریم (در نیمة اول جمادی الاول 1309 ، آذر 1270 شمسی و 1891 میلادی) از جانب وی صادر شد متن فتوان چنین بود:

«بسم الله الرحمن الرحیم. الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحوکان در حکم محاربه با امام زمان صلوات الله علیه است.

این فتوا ظرف مدت کوتاهی در سر تا سر ایران منتشر شد و چنان موثر افتاد که تکان سختی به ارکان حکومت ناصرالین شاه داد و تباهی مردم از حکم آیت‌الله شیرازی تبعیت نمودند. بالجمه این حکم مبارک در همان نیم روز چنانچه معروف و مسلم بود تا به صد هزار نسخه رسید.

اطلاعت عامه مردم از حکم تحریم مایه شگفتی ایرانیان و هم مایه اعجاب خارجیان شد. که حتی بانوان و نوکران ناصر الدین شاه از کشیدن توتون و تنباکو امتناع کردند، و تنباکو فروشان مغازه‌های خود را بستند.

واکنش دولت:

پس از انتشار حکم تحریم امین السطان و کامران میرزا سعی کردند از انتشار آن جلوگیری نمایند و به مأموران خود دستور دادند که فسخ آن را جمع آوری نمایند اما خیلی دیر بود لذا در مقام تکذب آن بر آمدند، نخست وزیر گفت: این حکم از سوی میرزای شیرازی صادر نشده و رئیس صنف تجار( حاج محمد کاظم ملک تجار) آن را جعل کرده است، شایعات پیرامون فتوا در تهران و دیگر شهرها انتشار یافت، اما مردم به شایعات توجه نکردند.

نهضت مردم بالا گرت و شعارها را متوجه شاه کرد و او را به وحشت انداخت، از همین رو او نظام تجارت داخلی را  به عهدة تجار ایرانی گذاشت  تا شاید از اعتراضات کاسته شود ولی موثر نبود.

سپس کامران میرزا، میرزا حسن آشتیانی  را به قصر خویش دعوت کرده و از او خواست تا تحریم را بشکند و لی پاسخ منفی بود و آنها خواستار لغو کلیة قراردادهای منعقد شده با خارجیان بودند . پس از آن ناصرالدین شاه نامة‌تندی به میرزا حسن آشتیانی فرستاد و به او دستور داد تا برای شکستن حکم تحریم در ملاء عام قیان بکشد یا در غیر این صورت تهران را ترک کند،  روز سوم جمادی الثانی 1309 میرزا آشتیانی خود را برای خروج از تهران آماده می ساخت که پیروان او با تجمع در اطراف خانه‌اش مانع رفتن وی شدند بازار بسته شد و حدد چهار هزار نفر متعرض با تجمع در اطراف کاخ شاه گرد آمدند. شعارهای آنان علیه سران حکومت بوده کامران میرزا از مردم خواست محل را ترک کنند‌ مردم به او حمله ور شدند و او به داخل کاخ گریخت. فشار مردم اعتراض کننده بیشتر شد به حدی که به نگهبانان کاخ فرمان آتش داده شد،‌ تعداد هفت نفر از متعرضان کشته شدند و علما با این وعده که دو روز بعد در مسجد شاه تجمع خواهند کرد، مردم را پراکنده نمودند، به این ترتیب ناصرالدین شاه متقاعد شد که دیگر قادر به حمایت از قرارداد نمی‌باشد لذا شاه طی دستخطی به امین السلطان چنین می‌نویسد:

«جناب امین السلطان، امتیاز دخانیات داخله که چند روز قبل موقوف شده بود این روزها که امتیاز خارجه را هم موقوف فرمودیم و کلیه این عمل به طرز سابق شد،‌‌ حالا به تمام عملاء ‌و حکام و مردم اطلاع دهید که مطمئن باشند و به تمام رعایا حالی نمایند.»

با لغو قرار داد شرکت رژی، حکومت ناصرالدین شاه متعهد شد که غرامتی به میزان 6 کرور (500 پون استرلینگ) به این شرکت بپردازد، دولت که توان پرداخت این مبلغ کلان را نداشت ناچار دست به دامان بانک شاهنشاهی شد تا یک وام خارجی با بهرة شش درصدی دریافت نماید و سپس در مدت چهل سال،‌ سالانه دوازده هزار و پانصد لیره بابت اصل این قرض به بانک بپردازد.

آثار نتایج نهضت تنباکو:

1- افزایش قدرت و نفوذ علما:

شاه و درباریان که به نفوذ کلام علما بیش از پیش آگاهی می‌یابند سعی می کنند ارتباط بیشتر و نزدیکتر با علما داشته باشند. از همین رو پس از اعلام حلیت استعمال توتون و تنباکو، ناصرالدین شاه با شتاب هر چه تمام تر عده‌ای از علما را به حضور پذیرفت و پس از دلجویی و تعریف از آنها می گوید: «حقیقت ما قدر علما را نمی‌ دانستیم، عملاء در واقع دولتخواه ما بودند و بطورهای دیگر حالی ما کرده بودند. واقعاً از این اقدام اهتمام علماء نه همین تنها بنیان دولت ایران محکم و استوار شد بلکه خصوصاً دولت قاجاریه نیز پاینده برقرار گردید.

به مرحوم شیخ فضل‌الله و عده‌ای دیگر گفته بود:‌

«سابق بر این رسم بودکه علماء در کارهای بزرگ مملکت طرف مشورت دولت بوده‌اند این رسم از میان رفته خوب وضعی نشده از این به بعد باید کارهای عمده دولت به مشورت و صوابدید علماء تمام بشود، امتیاز دیگر به خارج نخواهیم داد.»

پس از لغو امتیاز نامه تشکر آمیزی از جانب میرزای شیرازی برای شاه فرستاده می شود که در جواب آن نامه شاه نیز نامه‌ای به سامرا ارسال می‌کند که مراتب سپاس و تشکر خود را به میرزا اعلام کرده و خود را حامی مسلمین شمرده از ایشان تجلیل شایسته‌ای به جای می‌آورد. البته این فزونی قدرت  نفوذ فقط اختصاص به دربار ایران و ایرانیان نداشت بلکه در خارج نیز این نفوذ کاملاً مشهود بود. واقعة‌ تحریم تنباکو مدتها در ممالک خارجی نقل هر محفلی بود و روزنامه‌ها و مجلات تا چندی دربارة‌ این موضوع قلم فرسایی می‌کردند و تمام دول به نمایندگان و مأمورین خود در تهران و بغداد دستور دادند شرح حال میرزای شیرازی را به طور مفصل تحقیق و گزارش دهند تا بدانند این شخصیت کیست. امپراطور روس برای آنکه نظر میرزای شیرازی را به خود جلب کند نامه‌ای در نهایت ادب، همانطور که برای پاپ می‌نویسند، به مرحوم میرزای شیرازی می‌نویسند و از اقدام او در موضوع تحریم تنباکو سپاسگذاری می‌کند و ضمناً می‌گوید: «من اوامر شما را در ممالک روسیه نیست به مسلمانان اجرا می‌کنم و حاضرم برای پیشرفت مقاصد شما در مملکت ایرن هر اقدامی بکنم.»

انگلیسی‌ها نیز نامه ای را به همین مضمنون از طرف پادشاه انگلستان به آن مرحوم فرستادند و به توسط کنسول خود پیغام دادند که انتظار جواب ندارند و فقط ممنون می‌شوند که میرزای شیرازی دریافت نامه  را قبول کند.

2- بیداری ایرانیان (بالا رفتن اعتماد به نفس ایرانیان):

تا قبل از این نهضت با توجه به اینکه رژیم استبدادی فرصت ابراز عقیده به مردم  نمی‌داد و هر نوع اظهار نظر و حرکت مخالف را سریعاً سرکوب می‌کرد مردم هنوز پی به قدرت عظیم خود نبرده بودند و همواره از آن بی اطلاع بودند و هیچگاه فکر نمی‌کردند که بتوانند در مقابل غول استبداد ایستادگی کنند و در مقابل آن به پیروزی‌هایی برسند لذا در مقابل هر نوع خواست ظالمانه رژیم سر تسلیم فرو می آورند و آن را می‌پذیرفتند.

در نهضت تنباکو علیرغم مقاومت شدید در بار در مقابل خواست مردم بالاخره پس از مدتی رژیم سر تسلیم فرود آورده،‌ شرط مردم را جهت اتمام شورش و طغیان بر علیه دربار را می‌پذیرد. در این زمان مردم احساس می‌کنند که امکان ایستادگی در مقابل رژیم در آنها وجود دارد و در صورتی که از خود مقاومت نشان دهند به خواسته‌های آنها ترتیب اثر داده خواهد شد.

ناظم الاسلام کرمانی هم به هنگام نتیجه‌گیری، ره آورد این مبارزه را همین بیداری می داند. « . . . . ملت ایران به خود آمد و اندکی رو به بیداری کرده ، چه از این ارتفاع امتیاز رژی ملت ایران دانست که می‌شود در مقابل سلطنت ایستاد و حقوق خود را مطالبه کرد.»

این آگاهی خمیرمایه‌ای می شود طغیان ساز و قیام پرور که انقلاب های آیندة ملت را تسریع می‌کند دکتر «ملک زاده» از این تأثیر اینچنین یاد می‌کند:

«این نهضت عمومی که صرفاً جنبة مذهبی داشت در تحولاتی که سپس در ایران روی داد و به انقلاب مشروطیت منتهی شد، تأثیر بسزایی داشت».

3- عقب نشینی استعمار:‌

این شکست رژی برای استعمارگران بسیار گران بود و ضربه های مهلکی بر ایشان وارد کرد. ادوارد براون در این باره می‌نویسد:

«امتیاز تنباکو پایان یافت ولی عوارض آن باقی ماند و از این عواقب لطمة بزرگی به حیثیت دولت انگلیس وارد آمد . . .  حیثیت انگلیسیان که دستخوش تضییع سنگین از شکست احمقانه و خنده‌آور امتیاز تنباکو گردید، طبیعی و غیر قابل احتراز بود، این امتیاز، محکوم به بدترین عقوبتها شد.»  پس از لغو این امتیاز نامه، مدافعان سر سخت دولت و کمپانی فریاد کردند که: 

لغو قرا رداد ژری . . .  به حیثیت سیاسی و اقتصادی ایران لطمه بزرگی زد و انعکاس آن  غوفا در پایتختهای کشورهای اروپایی اعتماد سرمایه‌دارانی را که در ایران سرمایه‌گذاری کرده یا می‌خواستند سرمایه‌گذاری کنند، سلب نمود و نقشه‌هائی را که شاه و اتابک برای جلب سرمایه‌های خارجی و ایجاد صنایع جدید، تنظیم کرده بودند دچار وقفه نمود و ایران را سالها عقب انداخت.

همچنین لغو امتیاز تنباکو در شکست دیگر امتیازات خارجیان نیز موثر افتاد و حتی مقام و موقعیت بعضی از اروپائیان را در ایران متزلزل گردانید از جمله رئیس کل گمرک که یک نفر ارمنی استانبولی و رئیس پلیس که اصلاً اتریشی بودند، نسبت به مقام خود نگران شدند.

4- یک پیامد سوء اقتصادی:‌ (دریافت وام: اولین فرض)

همچنین از دیگر پیامدهای لغو قرار داد تالبوت، دریافت وام بود که در آن شرایط در اوضاع اقتصادی ایران تأثیر منفی گذارد، از این جهت به لغو امتیاز نامه ، این پیامد سوء اقتصادی را نیز به همواره داشت، شاه از دردسر این قرض که مجبورش کرده بود غرامت شرکت رژی را بپردزد آزرده خاطر بود. و این امر شروع قرض گیری از خارجه بود، همچنین واگذاری عایدات گمرکات جذب، آن که رکود اقتصادی و شش سال آخر سطنت ناصرالدین شاه گردید. همچنین لغو امتیاز تنباکو ماهیت وطن فروشی و منفعت طلبی بسیاری از صاحب منصبان حکومت ناصری حتی خود شاه و صدر اعظم او را آشکار ساخت که چگونه در مقابل دریافت اندکی رشوه منافع هنگفتی از ملت را به بیگانگان تقدیم می‌کردند. و پس از این شکست موقعیت امین السلطان – صدراعظم طرفدار انگلستان بشدت ضعیف و ناچار برای تقویت آن به روسیه گرایش بیشتری یافت و آن چنان تسلیم خواسته‌های روسیه گشت که مردم گمان می ‌بردند وی می خواهد ایران را به روسیه بفروشد و یا درصد فروخته آن است. ‌‌

البته یکی از پیامدها نیز مرگ ناصرالدین شاه توسط میرزا رضا کرمانی بود که در زمان شورش دستگیر شده بود و بعد از آزادیش تصمیم به قتل ناصرالدین شاه گرفته و سپس از چندی هدف خود را علی ساخت.

جمع‌بندی نهایی

در یک جمع‌بندی نهایی آثار تحریم تنباکو توسط میرزای شیرازی به دو نظر قابل اهمیت و شایان توجه بود یکی آنکه مردم تا چه حد تابع اوامر و احکام علمای دینی خود بوده و ایشان تا چه پایه در مردم صاحب نفوذ کلمه و قدرت معنوی محسوب می شدند تا آنجا که همگی مردم بالا جماع دست از استعمال دخانیات برداشتند.

دیگر آنکه قیام ملت و توفیقی که در راه القای امتیاز دخانیات نصیب ایشان و علما شد،‌ چنین فهماند که با مقاومت و قیام و پافشاری به خوبی می‌توان از اعمال خودسرانه دستگاه استبداد و اقداماتی که به ضرر ملت از جانب آن دستگاه صورت می‌گیرد، جلوگیری نمود و همین مقدمه‌ای شد برای قیامهای دیگر مردم بر ضد امین السلطان و عین الدوله در زمان مظفر الدین شاه و مطالبة‌ عدالت خانه و مشروطیت.

منابع و مأخذ:

1- اصفهانی کربلائی، شیخ حسن، رسالة دخانیه یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو ، به کوشش رسول جعفریان، قم، انتشارات دفتر نشر الهادی، چاپ اول، بهار 1377.

    اصفهانی، کربلائی، قرارداد رژی 1890( با تاریخ انحصار دخانیات در سال 1309 )، تهران: مبارزان چاپ دوم، 1311.

2- اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، روزنامة‌خاطرات ، ج/9/10 ،‌ به کوشش ایرج افشار تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم، 1377.

3- آدمیت ، فریدون،‌ شورش بر امتیاز نامه رژی، تهران: انتشارات پیام ، 1360.

4- آدمیت، فریدون، فکر آزادی و مقدمة نهضت مشروطیت ایران، تهران: پیام، 1354.

5- آژند ، یعقوب،‌ قیام تنباکو، تهران: انتشارات کتابهای شکوفه،‌ 1367.

6- امیری،‌ سهراب، زندگی سیاسی اتابک اعظم

7- آبادیان، حسین،‌ اندیشة دینی و جنبش ضد رژی در ایران، تهران: موسسة مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1376.

8- الگار، حامد، دین و دولت در ایران ،‌(علما در دور‌ة قاجار)،‌ ابوالقاسم سری، چاپ دوم، تهران: انتشارات توس، 1369.

9- آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب. ترجمة‌احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی و لیلایی تهران، نشر نی،‌ 1380.

10- بروان، ادوارد، انقلاب ایران، ترجمة: مهری قزوینی، تهران: معرفت، 1338.

11- تیموری،‌ ابراهیم، تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران،‌ تهران کتاب‌های جیبی،‌ 1358.

12- زنجانی، محمد رضا، تحریم تنباکو، تهران: نمایشگاه کتاب، 1365.

13- شمیم،‌ علی اصغر، ایران در دورة سلطنت، قاجار،‌ چاپ هشتم، تهران: مدبر ، 1381.

14- طباطبائی، محیط،‌ نقش سید جمال الدین اسدآبادی در بیداری مشرق زمین، تهران.

15- فوریه، سه سال دربار ایران، ترجمة‌ عباس اقبال، تهران: دنیای کتاب، 1362.

16- کرمانی، ناظم الاسلام،‌ مقدمة تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی، ج/1، تهران: نشر آگاه 1368.

17- کسروی،‌ احمد، تاریخ مشروطیت ایران، تهران؛ انتشارات مجید، 1379.

18- لمبتون، آن. ک. س، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمة یعقوب آژند،‌ تهران: انتشارات امیرکبیر،‌  1370.

19- ملک زاده، مهدی، تاری انقلاب مشروطه ایران، ج/1، تهران، کتابفروشی ابن سینا، 1331.

20-ملک آرا، عباس میرزا، شرح حال عباس میرزا ملک آرا، به اهتمام عبدالحسین نوایی،‌ تهران: انتشارات بابک، 1361.

21- مهدوی، هوشنگ، روابط خارجی ایران (از ابتدای دوران صفویه تاپایان جنگ دوم جهانی)، تهران:‌ امیرکبیر 1377.

22- نجفی، موسی ، تاریخ تحولات سیاسی ایران،‌ چاپ اول تهران؛ انتشارات موسة فرهنگی پژوهش ،‌ 1381.

23- ناطق ،‌ هما،

24- نهاوندیان، محمد،‌ پیکار پیروز تنباکو، تهران: انتشارات مخبر، چاپ دوم،

25- نیکی،‌ ر. کدی ، تحریم تنباکو در ایران، ترجمة شاهرخ قائم مقامی،‌ تهران: کتابهای جیبی، 1358.

26- ولایتی، علی اکبر،‌ نهضت فکری مشروطه، تهران: دفتر نشر فرهگ اسلامی، 1365.

27- محمود، م، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس، 5 جلد، تهران: خودکار، 1332.

28- روزنامة اختر، سال 9017 جمادی آلاخر 1380 ، ش 23.

29- هیجی، حکیم ملامحمد علی، رسالة دخانیه، به اهتمام علی اکبر ولایتی.