اکو

مقدمه

تمایل به همکاری منطقه أی از دیرباز در جهان وجود داشته است ولی روند تحولات جهانی بخصوص پس از جنگ دوم جهانی این گرایش را تشدید نمود. این همکاری ها در اشکال گوناگون و درجات متفاوت در همه زمینه های سیاسی و اقتصادی ، امنیتی ، اجتماعی و یا ترکیبی از آنها شکل گرفته اند ، گرچه تجربه سالهای بعد از جنگ دوم جهانی بیانگر نفوذ سیاسی شرق و غرب در شکل گیری پیمان ها و همکاری های عمده منطقه أی (نظیر ناتو ، ورشو ، کومکون و سنتو) می باشد ولی با گذشت زمان و تحولات عمیقی چون فروپاشی کمونیزم ، منافع سیاسی به تدریج در تشکل های منطقه أی رنگ باخته و توسعه اقتصادی جای آن را گرفت . همکاری اقتصادی شاید مهمترین نوع همکاری منطقه أی باشد .

زیرا کشورهای جهان به تنهایی تمام عوامل تولید را در اختیار نداشته و با توجه به محدودیتهای سرمایه نیروی انسانی ، منابع طبیعی ، مدیریت و تکنولوژی ، امکان فراهم نمودن زنجیره أی از تولیدات در یک کشور وجود ندارد. بنابراین کشورها به منظور دستیابی به آرمان هایی که بدون مساعدت جمعی امکان پذیر نیست ، تلاش می نمایند تا با تشکیل سازمان های اقتصادی منطقه أی هم اقتصاد ملی خود را رونق دهند و هم با توزیع نیروی کار ، سرمایه گذاری های مشترک و استفاده بهینه از منابع بالقوه یک منطقه ، چرخه تولید را در ان منطقه تکمیل نمایند. بایستی توجه داشت که متمایز کردن کامل مسائل سیاسی و اقتصادی و اجتماعی از یکدیگر مقدور نیست و لذا حتی همکاری هایی که صرفاً جنبه اقتصادی داشته اند ، در بسیاری از موارد در عمل به مسایل سیاسی و اجتماعی نیز تسری یافته اند و بالعکس . اتحادیه اروپا و آسه آن از نمونه های بارز و موفق همکاری منطقه أی می باشند که اولی با اهداف صرفاً  اقتصادی شروع و به تدریج در مسائل سیاسی نیز وارد شد در حالیکه دومی بدواً اهداف سیاسی و امنیتی را دنبال نمود ول بعداً همکاری های اقتصادی را محور کار خود قرارداد.

منافع مشترک مهمترین عامل همکاری منطقه أی می باشد و وابستگی متقابل کشورهای یک منطقه به گونه أی است که ضامن حفظ منافع فراوان اقتصادی برای کل منطقه خواهد بود . در عین حال عضویت در یک سازمان منطقه أی با استقلال عمل و حاکمیت کشورهای عضو مغایرت ندارد. از نظر اقتصادی اصولاً علت روی اوردن به اتحاد ، کسب قدرت ، ثروت و رفاه عمومی از طریق استفاده توأم از دو اصل مغایر یعنی تجارت آزاد و سیاست های حمایتی است. تغییر و تحولات سریع منطقه أی و جهانی در سالهای اخیر ، اهمیت همکاری های منطقه أی و نیاز به آن را تشدید نموده است ، بنحوی که از ابتدای دهه 90 تا کنون روند اصلاح قوانین و مقررات مربوط به ترتیبات تجاری بلوک های منطقه أی بیشترین وقت رهبران سیاسی و اقتصادی جهان را به خود اختصاص داده است. بر اساس گزارش سال 1995 سازمان تجارت جهانی ، عمده ترین ترتیبات تجاری جهان نظیر Mercosour Asem,ECO,APEC,AFTAN,NAFTA در دهه نود پایه گذاری شده و یا گسترش یافته اند . در این مدت کوتاه منطقه گرایی توانسته است به عنوان یک روش مشروع و مورد قبول تمامی دولت ها در بدست آوردن منافع ملی تلقی گردد که این خود موفقیت برگی در روند جهان شمولی تجارت و اقتصاد محسوب می شود.

شکل گیری اکو و عوامل پیوستگی اعضای آن

بعد از جنگ جهانی دوم تعداد سازمان های منطقه أی که نه تنها از نظر اقتصادی بلکه به جهت تأمین صلح و امنیت منطقه و جهان نیز از اهمیت ویژه أی برخوردار بودند ، گسترش زیادی یافتند. تشکیل کنفرانس توسعه و تجارت سازمان ملل متحد (آنکتاد) در 23 مارس 1964 و تعیین نمودن دهه 1960 به عنوان دهه توسعه و عمران کشورهای در حال رشد ، به این همکاری ها سرعت بیشتری بخشید. کنفرانس توسعه و تجارت ، توجه کشورهای در حال توسعه را به این باور معطوف نمود که باید همکاری و وحدت خود را تقویت نموده و برای رشد صنایع و تجارت ، همکاری های منطقه أی نزدیکتری را بنا نهند. با توجه به این امر سه کشور ایران ، پاکستان و ترکیه که از دیرباز دارای پیوندهای تاریخی با یکدیگر بودند تصمیم به تشکیل سازمانی جهت همکاری های منطقه أی گرفتند. به همین منظور وزیران خارجه سه کشور در 28ـ27 تیرماه 1343 (ژوئیه 1964) اجلاسی را جهت تهیه مقدمات نشست سران در آنکارا تشکیل دادند و متفقاً تصمیم گرفتند دست اتحاد به هم داده مساعی خود را در جهت نیل به تشکیل «سازمان عمران منطقه أی» بکار برند. بالاخره در کنفرانس عالی سران سه کشور که در تاریخ 30ـ29 تیرماه 1343 و با حضور محمدرضا پهلوی محمد ایوب خان رئیس جمهور وقت پاکستان و جمال گورسل رئیس جمهور وقت ترکیه در استانبول برگزار گردید ، همکاری مشترک سه کشور تحت عنوان «همکاری عمران منطقه أی» (RCD) آغاز گردید.

در اجلاس مذکور سران سه کشور ملاحضه نمودند که لزوم عقد موافقت نامه های اقتصادی  منطقه أی برای تسریع و رشد اقتصادی بین جوامعی که دارای علائق مشترکی می باشند ، از مظاهر برجسته و خصوصیات بارز عصر حاضر می باشد و این موضوع و مساعی پی گیری که در نیل به هدف های اقتصادی و تحکیم مبانی همکاری های عمرانی منطقه أی از طرف کشورهای مختلف بعمل می آید هم اکنون مقبول و مورد موافقت مقامات بین المللی قرار گرفته است.

این امر و لزوم انعقاد قراردادهای عمرانی و اقتصادی در یک سطح منطقه أی با توجه به شرایط خاص و اشتراک منافع و مراتب مودت موجود در مورد کشورهای ایران ، پاکستان و ترکیه کاملاً صادق و طبیعی می نماید بخصوص اینکه پیوندهای دیرین تاریخی و فرهنگی و رشته های نیرومند مذهبی و همجواری ضامن ثبات و بقای این همکاری باشد.

سران سه کشور ضمن تأیید مراتب فوق مقرر داشتند از امکانات وسیعی که هم اکنون بین سه کشور برای عقد این قرارداد همکاری های اقتصادی موجود می باشد حداکثر استفاده بعمل آید. بدین منظور تصمیم گرفته شد که مساعی مشترک هرچه بیشتر سه کشور در راه تسریع و تحقق آمال و هدف های این همکاری سه جانبه معمول گردد. بنابراین در اعلامیه مشترک تشکیل سازمان همکاری عمران منطقه أی (آر ، سی ، دی) سران سه کشور موافقت اصولی خود را در موارد زیر اعلام داشتند :

1ـ ایجاد مبادله آزاد یا آزادتر کالاها به وسائل عملی گوناگون از قبیل انعقاد قراردادهای بازرگانی.

2ـ برقراری مناسبات و همکاری بیشتر بین اطاق های بازرگانی موجود و احیاناً تأسیس اطاق های بازرگانی مشترک .

3ـ تنظیم و اجرای برنامه های طرح مشترک بین سه کشور.

4ـ تقلیل نرخ های پستی بین سه کشور به میزان تعرفه های داخلی.

5ـ بهبود خطوط حمل و نقل هوایی داخل منطقه و احیاناً تأسیس یک خط هوایی بین المللی مجهز بین سه کشور که بتواند با سایر خطوط هوایی بطور مؤثر رقابت نماید.

6ـ مطالعه درباره امکانات توسعه یک همکاری نزدیک در امر کشتیرانی و منجمله تأسیس یک خط مشترک دریایی و یا تشکیل یک کنفرانس کشتیرانی منطقه أی .

7ـ انجام مطالعات و بررسی های لازم برای احداث و بهبود خطوط ارتباطی راه و راه آهن بین سه کشور.

8ـ لغو تشریفات روادید عبور بین سه کشور به منظور تسهیل امر مسافرت.

9ـ کمک و معاضدت فنی به یکدیگر از راه اعزام کارشناسی ـ تربیت کادر فنی و مبادلات بورسیه بین سه کشور.

10ـ مطالعه و بررسی کلیه امکانات موجودبه منظور توسعه و تحکیم همکاری های فرهنگی بین سه کشور و ایجاد حسن آگاهی در قاطبه مردم نسبت به میراث فرهنگی مشترک و اشاعه اطلاعات و نشریات لازم درباره تاریخ و تمدن ملل منطقه ، تأسیس کرسی های مشترک و متقابل در دانشگاهها ، مبادله دانشجو و اهدای بورس های مطالعاتی و فرهنگی بین سه کشور و همچنین تأسیس مراکز فرهنگی و هنری جهت انجام مطالعات و تحقیقات فرهنگی و تاریخ و تمدن سه کشور.

برای تهیه و تنظیم و پیشبرد پروژه های مختلف در سطح منطقه أی لازم بود تماس و ارتباط مداومی بین نمایندگان سه دولت برقرار گردد و لذا تشکیلاتی مرکب از 4 ارگان برای انجام برنامه ریزی و تعیین خط مشی و سیاست کلی در داخل سازمان همکاری های منطقه أی به شرح زیر پیش بینی گردید :

شورای وزیران منطقه أی : به عنوان عالی ترین مقام تعیین کننده سیاسیت کلی .

شورای برنامه ریزی منطقه أی : مسئول مطالعه طرح های توسعه و بررسی استعداد و امکانات تولیدی کشورهای عضو .

کمیته های فنی : مسئول ارائه پیشنهاد و طرح های خاص در زمینه های مختلف .

دبیرخانه ثابت در تهران : تسهیل در امر همکاری بین سه کشور ، تنظیم جلسات ، توزیع اسناد .

تبدیل آر.سی.دی به اکو

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و نیز تا چند سال بعد از استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران ، به علت عدم مشارکت ایران در فعالیتهای سازمان آر.سی.دی عملاً در سازمان مزبور هیچگونه فعالیت محسوس و موثری صورت نگرفت تا اینکه با تلاش های دو عضو دیگر و نظر مساعد جمهوری اسلامی ایران که ضرورت توسعه همکاری های منطقه أی را به عنوان یکی از اهداف اصولی سیاست خارجی خود اعلام نموده بود ، آر.سی.دی با نام جدید «سازمان همکاری اقتصادی(اکو)» احیاء گردید.

مدیران کل وزارت امور خارجه سه کشور ایران ، ترکیه و پاکستان پس از  مذاکرات مستمر چند ساله در جلسه بهمن ماه 1363 در تهران پیرامون نکات زیر به توافق رسیدند :

الف) سازمان عمران منطقه أی که پیش از انقلاب اسلامی فعال بود با نام تازه سازمان همکاری اقتصادی دوباره آغاز به کار کند.

ب) شورای عالی ، مرجع عالی و رکن تعیین کننده سیاست ها و برنامه های سازمان شناخته شد. این شورا از معاونین ارشد وزارت امور خارجه سه کشور تشکیل می شد و سالانه یک یا حداکثر دو جلسه تشکیل می داد.

ج) شورای قائم مقامان متشکل از مدیر کل وزارت حارجه و سفرای دو کشور ترکیه و پاکستان به عنوان جانشین شورای وزیران امور مربوطه را تنظیم و پی گیری می کرد.

د) سپس شورای برنامه ریزی مرکب از معاونین وزارت خانه های برنامه ریزی سه کشور قرار داشت که وظیفه آن برنامه ریزی فعالیت های اکو و تدوین سیاست ها و برنامه ها برای ارائه به شورای عالی بود.

هـ) در قاعده هرم تشکیلاتی اکو چهار کمیته استقرار داشت که فعالیت های عملی اکو را طراحی و برنامه اجرایی آن را تهیه و جهت تصمیم گیری به شوراهای مربوطه ارائه می کرد. این چهار کمیته فعالیت هایشان را با استفاده از خدمات کارشناسی که در بخش های متنوع اقتصادی انجام میگرفت هماهنگ می کردند. این کمیته ها شامل : کمیته همکاری های اقتصادی و زیربنایی ، کمیته همکاری های فنی و صنعتی  ، کمیته همکاری های اقتصادی و زیربنایی ، کمیته همکاری های کشاورزی بود و هر یک از فعالیت ها به اقتضادی طبیعت بخش خود در یکی از کمیته ها قرار می گرفت. برای نمونه دستگاه هایی که وظایف اقتصادی داشتند مانند وزارت امور اقتصادی و دارایی ، بانک ها ، بیمه ، وزارت بازرگانی و نیز دستگاه هایی که وظایف زیربنایی داشتند مانند راه و ترابری ، پست و تلگراف و تلفن ، مسکن و نفت با کمیته همکاری های اقتصادی و زیربنایی همکاری می کردند.

در سال 1368 با ابراز تمایل مقامات سه کشور ایران ، ترکیه و پاکستان یک رشته رایزنی ها بین مقامات سه کشور به منظور سرعت بخشیدن به تجدید حیات فعالیت های اقتصادی اکو انجام گرفت . نتیجه این رایزنی ها امضای پروتکل اصلاحی معاهدة ازمیر در 28 خرداد 1369 توسط وزرای امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ترکیه و وزیر مشاور جمهوری اسلامی پاکستان بود. به موجب این پروتکل ، بعضی از مواد معاهدة ازمیر از جمله در مورد ارکان سازمان ، نحوه پذیرش اعضای جدید و تغییر نام سازمان از آر.سی.دی به سازمان همکاری اقتصادی (اکو) به تصویب رسید. این موضوع سرمنشأ فعالیت های مجدد سازمان بود. تحول مهم بعدی ، تصویب دو پروتکل در زمینه تعرفه های ترجیحی میان سه کشور ایران ، ترکیه و پاکستانی طی سالهای 71ـ1370 می باشد که بر اساس آن برخی کالاهای مورد معامله بین سه کشور از 10% کاهش تعرفه أی برخوردار است.

اکو و اعضاء جدید

جمهوری های تازه استقلال یافته آسیای مرکزی که با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به پایگاهی نیاز داشتند تا هم استقلال خویش را تضمین نموده و هم توسعه اقتصادی و رفاه مردم خویش را بهبود بخشند با توجه به روابط فرهنگی بسیار نزدیکی که با بنیانگذاران اکو داشتند در سال 1371 به این سازمان پیوستند. به این ترتیب اکو از یک سازمان کوچک سه جانبه به یک سازمان منطقه أی عمده متشکل از ده کشور تبدیل شد و به لحاظ اهمیت ژئوپلتیکی و توان اقتصادی بالقوه أی که کسب کرد ، در کانون توجه جهان قرارگرفت. آذربایجان اولین کشوری بود که در تابستان 1370 تقاضای عضویت در اکو را مطرح کرد. درخواست این کشور جدیدالاستقلال همراه با درخواست های ترکمنستان و ازبکستان در دومین اجلاس شورای وزیران اکو در آنکارا در تاریخ 17ـ16 بهمن 1370(6ـ5 فوریه 1992) بررسی و پذیرفته شد. تاجیکستان و قرقیزستان نیز به دنبال کشورهای مذکور تقاضای عضویت اکو را داشتند. تقاضای دو کشور فوق در اجلاس فوق العاده شورای وزیران اکو در تاریخ 28 بهمن  1370 (17 فوریه 1992) در تهران مورد بررسی و پذیرش واقع شد. در اجلاس مذکور تقاضای عضویت ناظر قزاقزستان ، به دلیل عدم وجود چنین موقعیتی در عهدنامه ازمیر ، رد شد و از کشور مذکور خواسته شد. عضویت کامل اکو را در مورد توجه قرار دهد. همچنین تقاضای افغانستان برای پیوستن به اکو موکول به استقرار صلح دائمی در آن کشور گردید. در ضمن تقاضای رومانی برای پیوستن به اکو به دلیل عدم وجود مشترکات لازم پذیرفته نشد. نهایتاً آذربایجان ،افغانستان و پنج کشور آسیای مرکزی(ترکمنستان ، ازبکستان ، قرقیزستان ، قزاقزستان، و تاجیکستان) با امضای سند الحاق به عهدنامه ازمیر در تاریخ 7 آذر 1371 (28 نوامبر 1992) به عضویت دائم اکو درآمدند. اگرچه نماینده تاجیکستان به دلیل مشکلات داخلی آن کشور در اجلاس مذکور حاضر نبود و سند مربوطه را متعاقباً امضاء و ارسال داشت. بطور کلی عوامل بسیار مهم فرهنگی ، جغرافیایی ، تاریخی و اقتصادی باعث همگرایی و همکاری کشورهای این منطقه در چارچوب اکو شده اند.

برخی از عوامل که در پیوستگی اعضای اکو نقش موثری دارند عبارتند از :

ـ هم مرزی با کشورهای بزرگ روسیه ، چین و هند.

ـ مجاورت با اروپا و منطقه استراتژیک خلیج فارس .

ـ دسترسی به آبهای خلیج فارس ، اقیانوس هند دریای سیاه و دریای مدیترانه .

ـ وجود منابع طبیعی غنی به ویژه نفت و گاز .

ـ قرارگرفتن در مسیر خاور دور ـ اروپا از شرق به غرب و آسیای شمالی و مرکزی به خاور میانه و آفریقا از شمال به جنوب .

ـ وجود 95 درصد مسلمان با مشترکات تاریخی و فرهنگی .

ـ جمعیتی بیش از 350 میلیون نفر و وسعتی بالغ بر 7 میلیون کیلومتر مربع .

علاوه بر عوامل بسیار مهم فرهنگی ، تاریخی و جغرافیایی فوق الاشاره که باعث همبستگی و همکاری بین کشورهای عضو اکو گردیده است ، هریک از کشورهای منطقه از منابع عظیم و زیر زمینی بهره مند می باشند که از طریق اتخاذ سیاست های هماهنگ و اجرای برنامه مشترک منطقه أی به منظور بهره برداری از این منابع توسعه اقتصادی و رفاه عمومی مردم منطقه امری دست یافتنی خواهد بود.

از جمله امکانات مهم طبیعی موجود در منطقه که اغلب کشورهای عضو از آن برخوردار می باشند، وجود منابع غنی نفت و گاز می باشد. بر اساس آمارهای موجود ، کل ذخایر تقریبی نفت منطقه بالغ بر 120 میلیارد بشکه و ذخایر گاز حدود 135 تریلیون متر مکعب برآورد شده اند.

از سوی دیگر وجود شبکه های راه آهن سراسری در اغلب کشورهای عضو که اخیراً نیز با راه اندازی راه آهن مشهد ـ سرخس ـ تجن به یکدیگر و به اروپا متصل شده اند ، پتانسیل های بالقوه زیادی جهت گسترش خطوط مواصلاتی زمینی بین پایتخت ها و شهرهای مهم کشورهای عضو ایجاد نموده که در صورت اجرای اهداف پیش بینی شده در طرح آلماتی برای گسترش شبکه های حمل و نقل تجارت منطقه أی و فرا منطقه أی رونق زیادی خواهد گرفت.

به علاوه کشورهای عضو هر یک دارای توان بالقوه زیادی در زمینه تولید و صادرات پاره أی از اقلام و مواد اولیه مورد نیاز سایر اعضا می باشند که در صورت اجرای موافقت نامه های تجاری موجود به ویژه موافقت نامه مربوط به ترانزیت کالا و پروتکل تعرفه های ترجیحی و همچنین تلاش در جهت آزادسازی تجاری از طریق تشکیل اتحادیه های فرعی در زمینه محصولات مشترک نظیر پنبه ، برنج ، پتروشیمی و غیره در سطح مبادلات تجاری بین اعضاء افزایش چشمگیری خواهد داشت.

در ادامه به بررسی اهداف ، تشکیلات و الویت های همکاری اقتصادی اکو می پردازیم.

اهداف :